Το έργο αυτό τού Ασκληπιόδοτου αποτελεί την παλαιότερη σωζόμενη μαρτυρία για τον τρόπο σχηματισμού της αρχαίας ελληνικής και μακεδονικής φάλαγγας.
ΑΣΚΛΗΠΙΟΔΟΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ, ΤΑΚΤΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ
α. Περὶ τῆς φαλάγγων διαφορᾶς.
β. Περὶ τοῦ ἀριθμοῦ καὶ τῆς ὀνομασίας τῶν μερῶν τῆς φάλαγγος τῶν ὁπλιτῶν.
γ. Περὶ διατάξεως τῶν ἀνδρῶν τῆς τε καθ΄ ὅλην τὴν φάλαγγα καὶ τῆς κατὰ μέρη.
δ. Περὶ διαστημάτων αὐτῶν.
ε. Περὶ τῶν ὅπλων τῆς τε συμμετρίας καὶ τοῦ εἴδους.
στ. Περὶ τῆς τῶν ψιλῶν τε καὶ πελταστῶν φάλαγγος καὶ τῆς τῶν μερῶν τάξεώς τε καὶ ὀνομασίας.
ζ. Περὶ τῆς τῶν ἱππέων φάλαγγος καὶ τῶν ὀνομασιῶν τῆς τε ὅλης καὶ τῶν μερῶν.
η. Περὶ ἁρμάτων.
θ. Περὶ ἐλεφάντων.
ι. Περὶ τῶν κοινῇ κατὰ τὴν κίνησιν ὀνομασιῶν.
ια. Περὶ τῶν ἐν ταῖς πορείαις σχηματισμῶν τῶν κατὰ συντάγματα.
ιβ. Περὶ τῶν κατὰ τὴν κίνησιν αὐτῶν προσταγμάτων.
ΤΕΧΝΗ ΤΑΚΤΙΚΗ
1.Περὶ τῆς φαλάγγων διαφορᾶς
Τῆς τελείας παρασκευῆς πρὸς πόλεμον διττῆς οὔσης͵ χερσαίας τε καὶ ναυτικῆς͵ περὶ τῆς χερσαίας τὰ νῦν λεκτέον. ταύτης τοίνυν τὸ μέν ἐστι μάχιμον͵ τὸ δ΄ εἰς τὴν τούτου χρείαν ὑπηρετοῦν͵ οἷον ἰατρῶν καὶ σκευοφόρων καὶ τῶν ὁμοίων. Τοῦ δὲ μαχίμου τὸ μέν ἐστι πεζόν͵ τὸ δ΄ ὀχηματικόν• τὸ μὲν γὰρ ποσὶ χρῆται πρὸς τὴν μάχην͵ τὸ δ΄ ἐπί τινος ὀχεῖται.
Τοῦ δὲ δὴ πεζοῦ τὸ μέν ἐστιν ὁπλιτῶν σύστημα͵ τὸ δὲ πελταστῶν͵ τὸ δὲ τῶν καλουμένων ψιλῶν. τὸ μὲν οὖν τῶν ὁπλιτῶν ἅτε ἐγγύθεν μαχόμενον βαρυτάτῃ κέχρηται σκευῇ ἀσπίσι τε γὰρ μεγίσταις καὶ θώραξι καὶ ταῖς κνημῖσι σκέπεταικαὶ δόρασι μακροῖς κατὰ τὸν ῥηθησόμενον Μακεδόνιον τρόπον. τὸ δὲ τῶν ψιλῶν τούτοις ἀπ΄ ἐναντίας κουφοτάτῃ κέχρηται τῇ σκευῇ διὰ τὸ πόρρωθεν βάλλειν͵ οὔτε προκνημῖσιν οὔτε θώραξι κεκοσμημένον͵ ἀκοντίοις δὲ καὶ σφενδόναις καὶ ὅλως τοῖς ἐξ ἀποστήματος λεγομένοις τοξεύμασιν. τούτων δ΄ ἐν μέσῳ πώς ἐστι τὸ πελταστικὸν σύστημα. ἥ τε γὰρ πέλτη μικρά τίς ἐστιν ἀσπιδίσκη καὶ κούφη͵ τά τε δόρατα πολὺ τῶν ὁπλιτῶν μεγέθει λειπόμενα.
Κατὰ τὰ αὐτὰ δὴ καὶ τῆς ὀχηματικῆς δυνάμεως τρεῖς εἰσι διαφοραί. ἡ μὲν γάρ ἐστιν ἱππική͵ ἡ δὲ δι΄ ἁρμάτων ἐπιτελεῖται͵ ἡ τρίτη δὲ δι΄ ἐλεφάντων. ἀλλ΄ ἁρμάτων τε πέρι καὶ ἐλεφάντων ὡς οὐκ εὐφυῶν εἰς μάχην ὁ λόγος εἰς ὕστερον ἀναβεβλήσθω.
τὴν δὲ ἱππικὴν ὡς πολλὴν καὶ παρὰ πολλοῖς καιροῖς χρησιμωτέραν ταῖς μάχαις νῦν διελοῦμεν. ἔστι γὰρ αὐτῆς εἴδη τρία͵ τὸ μὲν τὸ ἐγγύθεν μαχόμενον͵ τὸ δὲ πόρρωθεν͵ τὸ δὲ μέσον. καὶ τὸ μὲν ἐγγύθεν ὁμοίως βαρυτάτῃ κέχρηται σκευῇ͵ τούς τε ἵππους καὶ τοὺς ἄνδρας πανταχόθεν θώραξι περισκέπον͵ μακροῖς μέντοι χρώμενον καὶ αὐτὸ τοῖς δόρασιν͵ δι΄ ὃ καὶ δορατοφόρον τοῦτο καὶ ξυστοφόρον προσαγορεύεται͵ ἢ καὶ θυρεοφόρον͵ ὅτ΄ ἂν καὶ ἀσπίδας ἔνιοι φορῶσι παραμήκεις διὰ τὸ συνεπισκέπεσθαι καὶ τὸν ἵππον. τὸ δὲ πόρρωθεν μαχόμενον τοξοτῶν τε καὶ Σκυθῶν λέγεται• μέσον δὲ τὸ τῶν καλουμένων ἀκροβολιστῶν͵ οἳ δὴ τοῖς ἄκροις ἐπικοινωνοῦντες οἱ μὲν τόξοις͵ οἱ δὲ ἀκοντίοις μάχονται͵ καὶ τῇ ἄλλῃ χρώμενοι σκευῇ οἱ μὲν οὕτως͵ οἱ δὲ ἐκείνως• ὧν μὲν ἔνιοι μετὰ τὴν ἀκόντισιν ἐγγύθεν μάχονται͵ οὓς ἰδίως ἐλαφροὺς ὀνομάζουσιν• ὅτ΄ ἂν δὲ πόρρωθεν ἀκοντίζωσι μόνον͵ Ταραντίνους.
Εἰσὶν οὖν αἱ πᾶσαι τῶν τάξεων διαφοραὶ αἵδε͵ ὧν ἑκάστη φάλαγξ προσαγορεύεται περιέχουσα συστήματα κατὰ ἀριθμὸν ἐπιτήδειον καὶ ἡγεμόνας αὐτῶν πρὸς τὸ ῥᾳδίως ποιεῖν τὰ παρακελευόμενα πρὸς τὴν ἐφήμερον γυμνασίαν τε καὶ ἄσκησιν τῆς πορείας καὶ στρατοπεδεύσεως καὶ παρατάξεως καὶ πρὸς τοὺς ἐπ΄ ἀληθείας ἀγῶνας.
2 Περὶ μερῶν τῆς φάλαγγος τῶν ὁπλιτῶν τῆς τε ὀνομασίας αὐτῶν καὶ τοῦ ἀριθμοῦ
Ἀναγκαῖον δὲ πρῶτον τὴν φάλαγγα καταλοχίσαι. τοῦτο δέ ἐστι καταμερίσαι εἰς λόχους. ὁ δὲ λόχος ἐστὶν ἀριθμὸς ἀνδρῶν εἰς σύμμετρα διαιρῶν τὴν φάλαγγα. σύμμετρα δέ ἐστι τὰ τιθέμενα μέρη͵ ἃ μηδὲν τὴν φάλαγγα πρὸς τὴν μάχην λυμαίνεται• δι΄ ὃ τὸν ἀριθμὸν τοῦ λόχου οἱ μὲν ὀκτώ͵ οἱ δὲ δέκα͵ οἱ δὲ δυοκαίδεκα ἀνδρῶν πεποιήκασιν͵ ἕτεροι δὲ ἑξκαίδεκα πρὸς τὸ συμμέτρως ἔχειν τὴν φάλαγγα εἴς τε τὸ διπλασιάσαι πρὸς τὰς ῥηθησομένας χρείας ἐπὶ δύο καὶ τριάκοντα ἄνδρα καὶ εἰς τὸ συναιρεῖσθαι εἰς ἥμισυ ἐπ΄ ἄνδρας ὀκτώ• οὐδὲν γὰρ ἔμποδον ἔσται τοῖς ὄπισθεν μαχομένοις ψιλοῖς ἀκοντίζουσιν ἢ σφενδονῶσιν ἢ καὶ τοξεύουσιν• ὑπερβήσονται γὰρ τὸ τῆς φάλαγγος βάθος.
Ἐκαλεῖτο δὲ ὁ λόχος πάλαι καὶ στίχος καὶ συνωμοτία καὶ δεκανία͵ καὶ ὁ μὲν ἄριστος καὶ ἡγεμὼν τοῦ στίχου λοχαγός͵ ὁ δὲ ἔσχατος οὐραγός• ὕστερον δὲ μεταταχθεὶς ὁ στίχος διαφόρους ἔσχεν τῶν μερῶν ἐπωνυμίας• τό τε γὰρ ἥμισυ ἡμιλόχιον ὠνόμασται καὶ διμοιρία͵ τὸ μὲν ὡς πρὸς τὸ τῶν δεκαὲξ ἀνδρῶν πλῆθος͵ τὸ δὲ ὡς πρὸς τὸ τῶν δώδεκα͵ καὶ ὁ ἡγεμὼν ἡμιλοχίτης καὶ διμοιρίτης͵ καὶ τὸ τέταρτον ἐνωμοτία καὶ ἐνωμοτάρχης ὁ ἡγούμενος.
Ὁ δὲ ἡγούμενος ὠνόμασται καὶ πρωτοστάτης͵ ἐπιστάτης δὲ ὁ ἑπόμενος͵ ὥστε καθ΄ ὅλον τὸν στίχον εἶναι πρῶτον πρωτοστάτην͵ εἶτα ἐπιστάτην͵ εἶθ΄ ἑξῆς πρωτοστάτην͵ εἶτα ἐπιστάτην͵ καὶ τοῦτο παρ΄ ἕνα μέχρις οὐραγοῦ͵ καθ΄ ἃ ὑπογέγραπται.
Ὅτ΄ ἂν δὲ λόχῳ λόχος παρατεθῇ͵ ὥστε λοχαγὸν λοχαγῷ καὶ οὐραγὸν οὐραγῷ καὶ τοὺς μεταξὺ τοῖς ὁμοζύγοις παρίστασθαι͵ συλλοχισμὸς ἔσται τὸ τοιοῦτον͵ οἱ δὲ ὁμόζυγοι τῶν λόχων πρωτοστάται ἢ ἐπιστάται διὰ τὸ παραλλήλους ἵστασθαι παραστάται κεκλήσονται.
Ὁ δὲ ἐκ πάντων συλλοχισμὸς φάλαγξ͵ ἧς τὸ τῶν λοχαγῶν τάγμα μέτωπον καὶ μῆκος καὶ πρόσωπον καὶ στόμα καὶ παράταξις καὶ πρωτολοχία καλεῖται καὶ πρῶτον ζυγόν. ὁ δὲ κατόπιν κείμενος μετὰ τοῦτον στίχος τῶν ἐπιστατῶν κατὰ μῆκος τῆς φάλαγγος δεύτερον ζυγόν͵ καὶ ὁ τούτῳ παράλληλος ὑπ΄ αὐτὸν τρίτον͵ καὶ τέταρτόν ἐστι τὸ ὑπὸ τοῦτον ζυγὸν καὶ πέμπτον ὡς αὔτως καὶ ἕκτον καὶ ἑξῆς μέχρις οὐραγοῦ• κοινῶς δὲ πᾶν τὸ μετὰ τὸ μέτωπον τῆς φάλαγγος βάθος ἐπονομάζεται καὶ ὁ ἀπὸ λοχαγοῦ ἐπ΄ οὐραγὸν στίχος κατὰ βάθος.
Καὶ οἱ μὲν τούτῳ ἐπ΄ εὐθείας κείμενοι στοιχεῖν λέγονται͵ οἱ δὲ τῷ κατὰ μῆκος στίχῳ ζυγεῖν• διαιρεθείσης δὲ τῆς φάλαγγος δίχα κατὰ τὸ μῆκος τὸ μὲν ἥμισυ κέρας προσαγορεύεται δεξιόν τε καὶ λαιόν͵ αὕτη δὲ ἡ διχοτομία ὀμφαλός τε καὶ ἀραρός.
Ὁπόσον δὲ δεῖ τὸ πλῆθος εἶναι τῆς φάλαγγος οὐκ εὔλογον διορίζειν• πρὸς γὰρ ἣν ἕκαστος ἔχει παρασκευὴν τοῦ πλήθους καὶ τὸν ἀριθμὸν διοριστέον͵ πλὴν ἐπιτήδειον ἑκάστοτε εἶναι δεῖ πρὸς τοὺς μετασχηματισμοὺς τῶν ταγμάτων͵ λέγω δὲ τὰς συναιρέσεις ἤτ΄ αὐξήσεις• δι΄ ὃ τοὺς ἀρτιάκις ἀρτίους μᾶλλον ἐκλεκτέον ὡς μέχρι μονάδος διαιρεῖσθαι δυναμένους• καὶ τούς γε πλείονας τῶν τακτικῶν εὑρήσεις πεποιηκότας τὴν φάλαγγα τῶν ὁπλιτῶν μυρίων ἑξακισχιλίων τριακοσίων ὀγδοήκοντα τεσσάρων͵ ὡς δίχα διαιρουμένην μέχρι μονάδος͵ ταύτης δὲ ἡμίσειαν τὴν τῶν ψιλῶν. ὑποκείσθω δ΄ οὖν καὶ ἡμῖν τοσούτων ἀνδρῶν εἶναι τὴν φάλαγγα͵ τὸν δὲ λόχον ἑξκαίδεκα.
Ἔσονται δὴ οἱ μὲν δύο λόχοι διλοχία καὶ ὁ ἐπ΄ αὐτοῖς ἄρχων διλοχίτης͵ οἱ δὲ τούτων διπλάσιοι τετραρχία καὶ ὁ ἐπ΄ αὐτοῖς τετράρχης͵ οἱ δὲ ἔτι τούτων διπλάσιοι τάξις καὶ ὁ ἡγεμὼν ταξίαρχος μὲν πάλαι͵ νῦν δὲ καὶ ἑκατοντάρχης͵ οἱ δὲ τῆς τάξεως διπλάσιοι σύνταγμα καὶ ὁ ἐπὶ τούτοις συνταγματάρχης.
Τοὺς δὲ ἐκτάκτους τὸ μὲν παλαιὸν ἡ τάξις εἶχεν͵ ὡς καὶ τοὔνομα σημαίνει͵ δι΄ ὅτι τῆς τάξεως ἐξάριθμοι ὑπῆρχον͵ στρατοκήρυκα͵ σημειοφόρον͵ σαλπιγκτήν͵ ὑπηρέτην͵ οὐραγόν• τὸν μέν͵ ὅπως τῇ φωνῇ σημαίνοι τὸ προσταττόμενον͵ τὸν δὲ σημείῳ͵ εἰ μὴ φωνῆς κατακούειν ἐνδέχοιτο διὰ θόρυβον͵ τὸν δὲ τῇ σάλπιγγι͵ ὁπότε μηδὲ σημεῖον βλέποιεν διὰ κονιορτόν͵ καὶ τὸν ὑπηρέτην͵ ὥστε τι παρακομίσαι τῶν εἰς τὴν χρείαν͵ τόν γε μὴν ἔκτακτον οὐραγὸν πρὸς τὸ ἐπανάγειν τὸν ἀπολειπόμενον ἐν τῇ τάξει. ὀκτὼ γὰρ ἀνδρῶν ὄντος τοῦ λόχου ὀκταλοχία τὸ τετράγωνον ἐποίει σχῆμα͵ ὅπερ διὰ τὴν πανταχόθεν ἰσότητα μόνον τῶν μερῶν τῆς φάλαγγος ὁμοίως κατακούειν τῶν προσταττομένων δυνάμενον εὐλόγως τάξις ἐπωνόμαστο• διπλασιασθέντος δ΄ ὕστερον τοῦ λόχου ἡ συνταξιαρχία τὸ τετράγωνον ἀπετέλεσεν͵ δι΄ ἃ εἰς ταύτην μετῆλθον οἱ ἔκτακτοι.
Τὸ διπλάσιον δὲ τοῦ συντάγματος πεντακοσιαρχίαν καὶ τὸν ἐπὶ τούτῳ πεντακοσιάρχην ὠνόμασαν͵ τὸ δὲ τούτου διπλάσιον χιλιαρχίαν καὶ τὸν ἡγεμόνα χιλιάρχην͵ τὰς δὲ δύο χιλιαρχίας πάλαι μὲν κέρας καὶ τέλος καὶ τελάρχην τὸν ἡγούμενον͵ ὕστερον δὲ μεραρχίαν καὶ μεράρχην• δι΄ ὃ καὶ τὸ τούτου διπλάσιον φαλαγγαρχία καὶ νῦν ἔτι καλεῖται͵ πλὴν καὶ ἀποτομὴ κέρατος͵ καὶ ὁ ἡγεμὼν πάλαι μὲν στρατηγός͵ νῦν δὲ φαλαγγάρχης• τὸ δὲ τῆς φαλαγγαρχίας ἤτοι ἀποτομῆς διπλοῦν διφαλαγγία καὶ κέρας καὶ ὁ ἐπ΄ αὐτῇ κεράρχης͵ αὐτὸ δὲ τὸ ἐκ τῶν δυεῖν κεράτων ἡ φάλαγξ͵ ἐφ΄ ᾗ ὁ στρατηγός͵ κέρατα ἔχουσα δύο͵ φαλαγγαρχίας ἤτοι ἀποτομὰς δ͵ μεραρχίας η͵ χιλιαρχίας ι͵ πεντακοσιαρχίας λβ͵ συνταξιαρχίας ξδ͵ ταξιαρχίας ρκη͵ τετραρχίας σν͵ διλοχίας φιβ͵ λόχους ακδ.
β κέρας ξδ συνταξιαρχία δ ἀποτομή ρκη τάξις, η μεραρχία σν τετραρχία ι χιλιαρχία φιβ διλοχία,
λβ πεντακοσιαρχία ακδ λόχος.
3 Περὶ διατάξεως τῶν ἀνδρῶν καθ΄ ὅλην τε τὴν φάλαγγα ἢ κατὰ τὰ μέρη
Διατέτακται δὲ ἥ τε ὅλη φάλαγξ καὶ τὰ μέρη κατὰ τετράδα͵ ὥστε τῶν τεσσάρων ἀποτομῶν τὴν μὲν ἀρίστην κατ΄ ἀρετὴν τοῦ δεξιοῦ κέρατος τετάχθαι δεξιάν͵ τὴν δὲ δευτέραν ἀριστερὰν τοῦ λαιοῦ καὶ δεξιὰν τὴν τρίτην͵ τὴν δὲ τετάρτην τοῦ δεξιοῦ λαιάν. οὕτω γὰρ διατεταγμένων ἴσον εἶναι συμβήσεται κατὰ δύναμιν τὸ δεξιὸν κέρας τῷ λαιῷ• τὸ γὰρ ὑπὸ πρώτου καὶ τετάρτου͵ φασὶ γεωμέτριοι͵ ἴσον ἔσται τῷ ὑπὸ δευτέρου καὶ τρίτου͵ ἐὰν τὰ τέσσαρα ἀνὰ λόγον ᾖ.
Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἑκάστην ἀποτομὴν ἤτοι φαλαγγαρχίαν διακοσμήσομεν• ἐπεὶ γὰρ ἥμισυ μὲν αὐτῆς ἐστιν ἡ μεραρχία͵ τέταρτον δὲ ἡ χιλιαρχία• τὴν μὲν ἀρίστην χιλιαρχίαν τῆς δεξιᾶς μεραρχίας τάξομεν δεξιάν͵ τὴν δὲ δευτέραν κατ΄ ἀρετὴν τῆς λαιᾶς ἀριστεράν͵ δεξιὰν δὲ τὴν τρίτην͵ τὴν δὲ ὑπολειπομένην λαιὰν τῆς δεξιᾶς. οὕτω γὰρ ἰσοσθενήσουσι καὶ αἱ μεραρχίαι.
Καὶ τὰς χιλιαρχίας δὲ ὡς αὔτως διαθήσομεν. καὶ γὰρ τούτων ἥμισυ μέν ἐστιν ἡ πεντακοσιαρχία͵ τέταρτον δὲ ἡ συνταξιαρχία• οὐκοῦν τὴν μὲν πρώτην καὶ τετάρτην συνταξιαρχίαν τῇ δεξιᾷ πεντακοσιαρχίᾳ νεμοῦμεν τὴν πρώτην ἐν τοῖς δεξιοῖς αὐτῆς μέρισι τιθέντες͵ δευτέραν δὲ καὶ τρίτην συνταξιαρχίαν τῇ λαιᾷ πεντακοσιαρχίᾳ προσνεμοῦμεν κατὰ τὸ ἴσον μέρος αὐτῆς τιθέντες.
Τὴν δὲ πάλιν συνταξιαρχίαν ἑκάστην ἥμισυ μὲν ἔχουσαν τὴν ταξιαρχίαν͵ τέταρτον δὲ τὴν τετραρχίαν κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον διαθήσομεν͵ ὥστε τὰς ἐν αὐτῇ ταξιαρχίας ἰσοσθενεῖν. τὸ δ΄ ὅμοιον γέγονεν καὶ ἐπὶ τῆς τετραρχίας• καὶ γὰρ ταύτης ἥμισυ μὲν ἡ διλοχία͵ τέταρτον δὲ ὁ λόχος.
Τὸν μέντοι γε λόχον οὐ κατὰ ταὐτὰ διατάξομεν͵ ἀλλὰ τοὺς μὲν πρόσω τῶν ἀνδρῶν κατὰ τὴν ῥώμην͵ τοὺς δ΄ ὀπίσω κατὰ τὴν φρόνησιν διαφέροντας͵ αὐτῶν δὲ τῶν πρόσω τοὺς λοχαγοὺς μεγέθει τε καὶ ῥώμῃ καὶ ἐμπειρίᾳ προὔχοντας τῶν ἄλλων• τοῦτο γὰρ τὸ ζυγὸν συνέχει τὴν φάλαγγα καὶ οἷον τῆς μαχαίρας ἐστὶ τὸ στόμα͵ ὅθεν καὶ ἀμφιστόμους καλοῦσι τὰς ἀμφοτέρωθεν λοχαγοῖς συνεχομένας τάξεις.
Δεῖ δὲ καὶ τὸ δεύτερον ζυγὸν μὴ πάνυ χεῖρον εἶναι͵ ἵνα πεσόντος τοῦ λοχαγοῦ ὁ παρεδρεύων προελθὼν εἰς τὸ πρόσω συνέχῃ τὴν φάλαγγα. οἱ δὲ οὐραγοὶ οἵ τ΄ ἐν τοῖς λόχοις καὶ οἱ ἔκτακτοι συνέσει τῶν ἄλλων διαφερέτωσαν͵ οἱ μέν͵ ἵνα τοὺς ἰδίους κατευθύνωσι λόχους͵ οἱ δ΄ ὅπως στοιχῶσί τε τὰ συντάγματα καὶ ζυγῶσιν ἀλλήλοις τούς τε λειποτακτοῦντας διὰ δειλίαν εἰς τάξιν ἐπανάγοιεν καὶ ἐν τοῖς συνασπισμοῖς συνεδρεύειν ἀναγκάζοιεν.
4 Περὶ διαστημάτων
Τοῦτον δὴ τὸν τρόπον ἐξομοιωθέντων τῷ ὅλῳ τῶν μορίων ἑξῆς ἂν εἴη ῥητέον περὶ διαστημάτων κατά τε μῆκος καὶ βάθος• τριττὰ γὰρ ἐξηύρηται πρὸς τὰς τῶν πολεμίων χρείας͵ τό τε ἀραιότατον͵ καθ΄ ὃ ἀλλήλων ἀπέχουσι κατά τε μῆκος καὶ βάθος ἕκαστοι πήχεις τέσσαρας͵ καὶ τὸ πυκνότατον͵ καθ΄ ὃ συνησπικὼς ἕκαστος ἀπὸ τῶν ἄλλων πανταχόθεν διέστηκεν πηχυαῖον διάστημα͵ τό τε μέσον͵ ὃ καὶ πύκνωσιν ἐπονομάζουσιν͵ ᾧ διεστήκασι πανταχόθεν δύο πήχεις ἀπ΄ ἀλλήλων.
Γίνεται δὲ μεταβολὴ κατὰ τὰς χρείας ἔκ τινος τούτων εἴς τι τῶν λοιπῶν͵ καὶ ἤτοι κατὰ μῆκος μόνον͵ ὃ καὶ ζυγεῖν ἔφαμεν λέγεσθαι͵ ἢ κατὰ βάθος͵ τὸ καὶ στοιχεῖν͵ ἢ κατ΄ ἄμφω͵ ὅπερ ὀνομάζεται κατὰ παραστάτην καὶ ἐπιστάτην.
Δοκεῖ δὲ τὸ τετράπηχυ κατὰ φύσιν εἶναι͵ ὅθεν οὐδὲ κεῖται ἐπ΄ αὐτῷ ὄνομα• ἀναγκαῖον δὲ τὸ δίπηχυ καὶ ἔτι μᾶλλον τὸ πηχυαῖον. τούτων δὲ τὸ μὲν δίπηχυ κατὰ πύκνωσιν͵ ἔφην͵ ἐπωνόμασται͵ τὸ δὲ πηχυαῖον κατὰ συνασπισμόν. γίνεται δὲ ἡ μὲν πύκνωσις͵ ὅτ΄ ἂν ἡμεῖς τοῖς πολεμίοις τὴν φάλαγγα ἐπάγωμεν͵ ὁ δὲ συνασπισμός͵ ὅτ΄ ἂν οἱ πολέμιοι ἡμῖν ἐπάγωνται.
Ἐπεὶ οὖν χίλιοι εἴκοσι τέσσαρές εἰσιν οἱ κατὰ μέτωπον τῆς φάλαγγος ἀφωρισμένοι λοχαγοί͵ δῆλον ὅτι τεταγμένοι μὲν ἐφέξουσι πήχεις ἓξ καὶ ἐνενήκοντα καὶ τετρακισχιλίους͵ ὅπερ ἐστὶ στάδια δέκα καὶ πήχεις ἐνενήκοντα ἕξ͵ πεπυκνωκότες δὲ σταδίους πέντε καὶ πήχεις μη͵ συνησπικότες δὲ σταδίους δύο καὶ ἥμισυ καὶ πήχεις εἴκοσι τέσσαρας͵ πρὸς ὅσε δεήσει καὶ τῶν χωρίων τὰς ἐκλογὰς ποιεῖσθαι.
5 Περὶ ὅπλων ἰδέας τε καὶ συμμετρίας
Τῶν δὲ φάλαγγος ἀσπίδων ἀρίστη ἡ Μακεδονικὴ χαλκῆ ὀκτωπάλαιστος͵ οὐ λίαν κοίλη•
δόρυ δὲ αὖ οὐκ ἔλαττον δεκαπήχεος͵ ὥστε τὸ προπῖπτον αὐτοῦ εἶναι οὐκ ἔλαττον ἢ ὀκτάπηχυ͵ οὐ μὴν οὐδὲ μεῖζον ἐτέλεσαν δύο καὶ δέκα πηχέων͵ ὥστε τὴν πρόπτωσιν εἶναι δεκάπηχυν͵ ᾧ δὴ καὶ ἡ Μακεδονικὴ φάλαγξ χρωμένη ἐν καταπύκνῳ στάσει ἀνύποιστος εἶναι ἐδόκει τοῖς πολεμίοις. εὔδηλον γάρ͵ ὅτι τῶν μέχρι τοῦ πέμπτου ζυγοῦ τὰ δόρατα προπίπτει τοῦ μετώπου• οἱ μὲν γὰρ ἐν τῷ δευτέρῳ ζυγῷ πήχεσι δυσὶν ὑποβεβηκότες ὀκτὼ πηχέων τὴν τοῦ μετώπου ποιοῦνται πρόπτωσιν͵ ἓξ δὲ οἱ ἐν τῷ τρίτῳ ζυγῷ͵ οἱ δ΄ ἐν τῷ τετάρτῳ τεσσάρων͵ δύο δὲ οἱ ἐν τῷ πέμπτῳ͵ προβεβλημέναι δὲ τοῦ πρώτου ζυγοῦ πέντε σάρισσαι. καὶ Μακεδόνες μὲν οὕτω τῷ στοίχῳ͵ φασί͵ τῶν δοράτων οὐ μόνον τῇ ὄψει τοὺς πολεμίους ἐκπλήττουσιν͵ ἀλλὰ καὶ τῶν λοχαγῶν ἕκαστον παραθαρσύνουσι πέντε δυνάμεσι πεφρουρημένον• οἱ δὲ μετὰ τὸ πέμπτον ζυγόν͵ εἰ καὶ μὴ τὰς σαρίσσας προάγουσι τοῦ μετώπου͵ ἀλλὰ τοῖς γε σώμασιν ἐπιβρίθοντες ἀνελπιστίαν τοῖς πρωτοστάταις φυγῆς παρέχονται. ἔνιοι δὲ τὰς τοῦ μετώπου προπιπτούσας ἀκμὰς ἐξισοῦσθαι βουλόμενοι τὰ δόρατα τῶν ὀπίσω ζυγῶν αὔξουσιν.
6 Περὶ ψιλῶν τε καὶ πελταστῶν
Οἱ δὲ ψιλοί τε καὶ πελτασταὶ πρὸς τὰς ἁρμοζούσας χρείας ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ ταγήσονται τοτὲ μὲν πρὸ τῆς φάλαγγος͵ τοτὲ δὲ ὑπὸ τῇ φάλαγγι͵ ἄλλοτε δὲ κατὰ δεξιά τε καὶ ἀριστερά• ὀνομάζεται δὲ τὸ μὲν πρόταξις͵ τὸ δ΄ ὑπόταξις͵ τὸ δὲ προσένταξις• ἔστι δ΄ ὅτε καὶ ἐμπλεκόμενοι τῇ φάλαγγι παρ΄ ἄνδρα τάττονται• λέγεται δὲ καὶ τοῦτο παρένταξις͵ δι΄ ὅτι ἀνομοίων ἐστὶ παρένθεσις͵ οἷον ψιλῶν παρ΄ ὁπλίτας• τὴν γοῦν τῶν ὁμοίων παρένθεσιν͵ οἷον ὁπλιτῶν παρ΄ ὁπλίτας ἢ ψιλῶν παρὰ ψιλούς ῥηθήσεται γὰρ καὶ ἡ τούτων χρεία͵ παρένταξιν μὲν οὐκέτι͵ παρεμβολὴν δὲ ἐπονομάζουσι.
Λόχους μὲν δὴ καὶ οὗτοι τέσσαρας καὶ εἴκοσι καὶ χιλίους ἕξουσιν͵ εἰ μέλλουσι συμπαρεκτείνεσθαι τῇ φάλαγγι τῶν ὁπλιτῶν ὑποταττόμενοι͵ οὐ μὴν ἀπὸ ἑξκαίδεκα ἀνδρῶν ἥμισυ γὰρ αὐτῶν ἐστι τὸ πλῆθος͵ ἀλλ΄ ἐξ ὀκτὼ δηλονότι.
Ἔσται δὲ κἀπὶ τούτων τὸ μὲν ἐκ δ λόχων σύστασις ἔτι δὲ ἐκ δυεῖν συστάσεων πεντηκονταρχία͵ τὸ δὲ τούτου διπλάσιον ἑκατονταρχία͵ ἐφ΄ ἧς ἔσονται οἱ ἔκτακτοι͵ πέντε τὸν ἀριθμόν͵ στρατοκῆρύξ τε καὶ σημειοφόρος καὶ σαλπιγκτής͵ ὑπηρέτης τε καὶ οὐραγός• τὸ δὲ τῆς ἑκατονταρχίας διπλάσιον ψιλαγία͵ τὸ δὲ τούτου διπλάσιον ξεναγία͵ ἧς τὸ διπλάσιον σύστρεμμα͵ τούτου δὲ τὸ διπλοῦν ἐπιξεναγία͵ ἧς πάλιν τὸ διπλάσιον στῖφος͵ οὗ δὴ συντεθέντος ἡ τῶν ψιλῶν γίνεται φάλαγξ͵ ἣν καὶ ἐπίταγμα καλοῦσιν ἔνιοι. ταύτης δὲ ἔκτακτοι ἄνδρες ὀκτώ͵ ἐπιξεναγοὶ μὲν τέσσαρες͵ συστρεμματάρχαι δὲ οἱ λοιποί.
7 Περὶ τῶν ἱππέων
Οἱ δέ γε ἱππεῖς͵ ὥσπερ καὶ οἱ ψιλοί͵ πρὸς τὰς παρακολουθούσας χρείας τὴν τάξιν λαμβάνουσιν͵ καὶ μάλιστα αὐτῶν οἱ ἀκροβολισταί• οὗτοι γὰρ οἱ ἐπιτηδειότατοι πρὸς τὸ κατάρξαι τραυμάτων καὶ ἐκκαλέσασθαι πρὸς μάχην καὶ τὰς τάξεις διαλῦσαι καὶ ἵππον ἀνακρούσασθαι καὶ τόπους ἀμείνους προκαταλαβεῖν καὶ τοὺς προκατειλημμένους ἀναλαβεῖν καὶ τοὺς ὑπόπτους ἐρευνῆσαι καὶ ἐνέδρας παρασκευάσαι καὶ τὸ ὅλον προαγωνίσασθαί τε καὶ συναγωνίσασθαι• πολλὰ γὰρ δι΄ ὀξύτητα καὶ μεγάλα κατεργάζονται περὶ τὰς μάχας.
Τὰς δὲ τάξεις αὐτῶν κατὰ σχῆμα οἱ μὲν τε τράγωνον πεποίηνται͵ οἱ δὲ ἑτερόμηκες͵ ἄλλοι δὲ ῥομβοειδές͵ καὶ ἕτεροι σφηνοειδὲς ἤτοι ἐμβολοειδές. κοινῶς δὲ ἅπαντες εἴλην καλοῦσι τὸ σύστημα τοῦ σχήματος. τῇ μὲν οὖν ῥομβοειδεῖ τῶν εἰλῶν δοκοῦσι Θετταλοὶ κεχρῆσθαι πρῶτοι ἐν ἱππικῇ πολὺ δυνηθέντες͵ πρός τε τὰς ἀποστροφὰς καὶ τὰς ἐπιστροφὰς τῶν ἵππων͵ ὅπως μὴ συνταράττοιντο πρὸς πάσας τὰς πλευρὰς στρέφεσθαι δυνάμενοι• τοὺς γὰρ ἀρίστους τῶν ἱππέων κατὰ τὰς πλευρὰς ἔταττον͵ πάλιν τοὺς ἐξέχοντας ἀρετῇ κατὰ τὰς γωνίας• ἐκάλουν δὲ τὸν μὲν κατὰ τὴν πρόσω γωνίαν ἰλάρχην͵ τὸν δὲ κατὰ τὴν ὀπίσω οὐραγόν͵ τοὺς δὲ κατὰ τὴν δεξιὰν καὶ λαιὰν πλαγιοφύλακες.
Τὰς δ΄ ἐμβολοειδεῖς Σκύθας ἐξευρεῖν καὶ Θρᾷκας λέγεται͵ ὕστερον δὲ χρήσασθαι καὶ Μακεδόνας ταύταις͵ ὡς εὐχρηστοτέραις τῶν τετραγώνων. τὸ γὰρ μέτωπον τῶν ἐμβόλων βραχὺ γινόμενον ὥσπερ κἀπὶ τῶν ῥομβοειδῶν͵ ὧνπερ ἥμισύ ἐστι τὸ ἐμβολοειδές͵ ῥᾴστην ἐποίει τὴν διίππευσιν͵ μετὰ τοῦ καὶ τοὺς ἡγεμόνας προβεβλῆσθαι τῶν ἄλλων• καὶ τὰς ἀναστροφὰς εὐμαρεστέρας τῶν τετραγώνων ἐπὶ τούτων γίνεσθαι͵ πρὸς ἕνα τὸν ἰλάρχην ἀποβλεπόντων ἁπάντων͵ ὡς καὶ ἐπὶ τῆς τῶν γεράνων πτήσεως γίνεται.
Ταῖς δὲ τετραγώνοις Πέρσαι τε καὶ Σικελοὶ καὶ Ἕλληνες ἐχρῶντο διὰ τὸ ἐν τούτοις δύνασθαι ζυγεῖν τε ἅμα καὶ στοιχεῖν τὰς εἴλας. πλὴν Ἕλληνες ἑτερομήκει τῷ πλήθει τὴν εἴλην ἐναλλάττοντες τῇ ὄψει τὸ σχῆμα τετράγωνον ἀπεδίδοσαν. δέκα γὰρ ἓξ κατὰ μῆκος͵ ὀκτὼ δὲ κατὰ βάθος ἄνδρας ἔταττον͵ ἀλλ΄ ἐν διπλασίοις διαστήμασι διὰ τὰ τῶν ἵππων μεγέθη. ἔνιοι δὲ τριπλάσιον τὸ μῆκος τοῦ βάθους κατ΄ ἀριθμὸν ποιήσαντες τριπλάσιον διάστημα κατὰ βάθος ἀπέδοσαν͵ ὥστ΄ εἶναι πάλιν τὸ σχῆμα τετράγωνον͵ ὀρθότερον οὗτοι διανοηθέντες͵ οἶμαι• οὐδὲ γὰρ τὸ ἱππικὸν βάθος τῷ πεζῷ τὴν αὐτὴν ὠφελίαν παρέχει προσερεῖδόν τε καὶ συνέχον τὴν εἴλην͵ ἀλλὰ γὰρ καὶ βλάβην ἐμποιεῖν οἶδε πλείω τῶν πολεμίων. ἐπιβάλλοντες γὰρ ἀλλήλοις ἐκταράττουσι τοὺς ἵππους͵ ὅθεν τετραγώνου μὲν ὄντος τοῦ ἀριθμοῦ δεήσει τὸ σχῆμα ποιεῖν ἑτερόμηκες͵ ἑτερομήκους δὲ ὄντος͵ ἐὰν δέῃ ποιεῖν τετράγωνον͵ τριῶν ἢ τεττάρων ἱπποτῶν εἶναι δεήσει τὸ βάθος καὶ πρὸς τοῦτό γε τὸ μῆκος ἐξισοῦσθαι.
Πλὴν ἔδοξε τὸ ῥομβοειδὲς ἀναγκαιότερον εἶναι πρὸς τὰς μεταγωγὰς διὰ τὴν πρὸς ἡγεμόνα νεῦσιν͵ καὶ δι΄ ὅτι ὁμοίως τῷ τετραγώνῳ καὶ ζυγεῖν δύναται καὶ στοιχεῖν͵ ὅθεν οἱ μὲν οὕτως αὐτὸ συνέταξαν͵ ὥστε φροντίσαι τοῦ συναμφοτέρου͵ ὅπως ἂν καὶ ζυγῇ καὶ στοιχῇ͵ οἱ δὲ οὔτε τοῦ ζυγεῖν οὔτε τοῦ στοιχεῖν ἐφρόντισαν͵ ἔνιοι δὲ τοῦ ζυγεῖν͵ οὐ μέντοι τοῦ στοιχεῖν͵ ἔνιοι δὲ ἀνάπαλιν.
Τοῖς μέντοι ζυγεῖν ἅμα καὶ στοιχεῖν αὐτὸ προελομένοις τέτακται τὸ μέγιστον ζυγὸν κατὰ μέσον ἐκ περιττοῦ ἀριθμοῦ οἷον δέκα καὶ ἑνάς͵ οἷόν ἐστι τὸ ἐκ τῶν αα ἐν τῇ ὑποκειμένῃ διαγραφῇ• εἶτ΄ ἐφ΄ ἑκάτερα τοῦδε δύο ζυγὰ δυάδι αὐτοῦ λειπόμενα͵ πρόσω μὲν ὡς τὸ ἐκ τῶν ββ συγκείμενον͵ ὀπίσω δὲ ὡς τὸ ἐκ τῶν γγ͵ ὥσθ΄ ἕκαστον τῶν β καὶ γ στοιχεῖν ἑκάστῳ τῶν α πλὴν τῶν ἄκρων α καὶ α• ἔπειτα ἑξῆς μετὰ μὲν τὸ β ζυγὸν τὸ ἐκ τῶν δδ δυάδι αὐτοῦ λειπόμενον͵ μετὰ δὲ τὸ γ τὸ ἐκ τῶν εε καὶ τοῦτο δυάδι τοῦ γ λειπόμενον͵ ὥστε ἕκαστόν τε τῶν δδ ἑκάστῳ τῶν ββ παρὰ τοὺς ἄκρους στοιχεῖν͵ καὶ ἕκαστον τῶν εε ἑκάστῳ τῶν γγ παρὰ τοὺς ἐσχάτους. ἔσονται δὴ τὰ μὲν κατὰ β καὶ γ ζυγὰ ἀπὸ ἐννέα ἀνδρῶν͵ τὰ δὲ κατὰ δ καὶ ε ἀπὸ ζ͵ ὁμοίως δὲ τούτοις τὰ μὲν ἐφ΄ ἑκάτερα͵ οἷον τὸ ἐκ τῶν ζζ καὶ ηη ἔσται ἀπὸ πεντάδος͵ τὰ δ΄ ἔτι ἑξῆς ὡς τὸ ἐκ τῶν θ καὶ τὸ ἐκ τῶν κ ἀπὸ τριάδος. μονάδος δὲ λειπομένης ἔστω ὁ πρόσω κατὰ τὸ λ ἰλάρχης͵ ὁ δὲ ὄπιθεν καὶ κατὰ τὸ μ οὐραγός•
πλαγιοφύλακες δὲ οἱ ἄκροι τοῦ α ζυγοῦ͵ ὥσθ΄ εἶναι τὸ τῆς εἴλης πλῆθος ἀνδρῶν ἑνὸς καὶ ἑξήκοντα. τὸ δὲ ἀπὸ τοῦ α μέσου ζυγοῦ ἐπὶ τὸν ἰλάρχην τρίγωνον σχῆμα ἔμβολόν τε καὶ σφηνοειδὲς ὀνομάζεται• ὑπογέγραπται δὲ οὕτως.
Ὅσοις δ΄ ἤρεσε τὴν εἴλην ζυγεῖν μέν͵ οὐκέτι δὲ καὶ στοιχεῖν͵ τὸ μέγιστον καὶ μέσον ζυγὸν ἐκ περιττῶν ἀνδρῶν ὥσπερ καὶ τὸ πρότερον πεποιηκότες͵ οἷον τὸ αβγδεζη͵ τὰ ἐφ΄ ἑκάτερα μονάδι λειπόμενα τάττουσιν͵ ὥσπερ τὸ θικλμν ζυγόν͵ ὥστε τὸ θ μήτε τῷ α μήτε τῷ β στοιχεῖν͵ ἀλλ΄ ἐν τῷ μεταξὺ αὐτῶν κεῖσθαι εἰς τοὔμπροσθεν͵ ὡς αὔτως δὲ καὶ τῶν βγ τὸ ι καὶ τῶν γδ τὸ κ καὶ τὸ λ τῶν δε͵ τὸ δὲ μ τῶν εζ καὶ τῶν ξη τὸ ν. οὕτω γὰρ κειμένων οὐδὲ εἷς τῶν ἐν τῷ θικλμν ζυγῷ οὐδενὶ τῶν ἐν τῷ αβγδεζη στοιχήσει. ὁμοίως δὲ καὶ τὸ ξοπρ ζυγὸν ἔμπροσθεν τοῦ θικλμν τάσσουσιν͵ ὥστε τὸ ξ μήτε τῷ θ μήτε τῷ ι ἐπ΄ εὐθείας εἶναι͵ ἀλλ΄ ἐν τῷ μεταξὺ τόπῳ καὶ κατὰ τὸ β τοῦ πρώτου ζυγοῦ͵ καὶ τὸ ο μεταξὺ τοῦ ικ ὡς κατὰ τὸ γ͵ καὶ τὸ π μεταξὺ τῶν κλ ὡς κατὰ τὸ δ͵ τὸ δὲ ρ μεταξὺ τῶν λμ ὡς κατὰ τὸ ε͵ καὶ τὸ μεταξὺ τῶν μν κατὰ τὸ ζ. οὕτω γὰρ τὸ ξοπρ ζυγὸν οὐδενὶ τῶν ἐν τῷ παρεδρεύοντι ζυγῷ στοιχήσει͵ οἷον τῷ θικλμν͵ ἀλλὰ τῷ παρ΄ ἕν͵ οἷον τῷ αβγδεζη. ἔσται τοίνυν καὶ τὸ ἑξῆς ζυγὸν οἷον τὸ τυφχ τῷ μὲν πρὸ αὐτοῦ μὴ στοιχοῦν τῷ ξοπρ͵ τῷ δὲ παρ΄ ἕν͵ οἷον τῷ θικλμν͵ καὶ τὸ ψω τῷ μὲν τυφχ οὐ στοιχήσει͵ τῷ δὲ παρὰ τοῦτο ξοπρ͵ τὸ δὲ 561561 οὐ στοιχήσει τῷ ψω͵ τῷ δὲ παρὰ τοῦτο τυφχ. ὁ δὲ α ἰλάρχης μεταξὺ μὲν ἔσται τῶν 561561͵ ἐπ΄ εὐθείας δέ τινι τῶν ἐν τῷ ψω. καὶ τούτῳ δὲ τῷ ἐμβόλῳ καὶ τὸν ὄπισθεν ἴσον τάξαντες συμπληροῦσι τὴν εἴλην͵ ἧς ὁ μὲν α ἔσται ἰλάρχης͵ οὐραγὸς δὲ α ὁ ἔσχατος τῶν δυεῖν ἐμβόλων͵ οἱ δὲ αη πλαγιοφύλακες. καὶ φανερόν͵ ὅτι τῆς τοιαύτης εἴλης εἰ καὶ μὴ τὰ συνεχῆ ζυγὰ στοιχεῖ͵ ἀλλὰ τὰ ἓν παρ΄ ἓν κείμενα.
Ἐπεὶ δὲ συνέβη ζυγεῖν μέν͵ οὐ στοιχεῖν δέ͵ τοῦτο ἡμῶν φροντιζόντων͵ στοιχεῖν λέγεται εἴ γε μόνως ἐν τῇ τάξει φροντίζομεν πρώτου τοῦ κατὰ τὸν ἰλάρχην τε καὶ οὐραγὸν στίχου͵ οἷον τοῦ αωπδπωα καὶ τῶν ἐφ΄ ἑκάτερα͵ οἷον 561υκκυ561 καὶ 561φλλφ561͵ ἔπειτα τῶν μετὰ τούσδε͵ οἷον τοῦ τε ψογοψ καὶ τοῦ ρερ͵ εἶτα τῶν ἐφεξῆς͵ τοῦτ΄ ἔστι τοῦ τε τιιτ καὶ τοῦ χμμχ͵ καὶ τῶν μετὰ τούτους ξβξ καὶ σζ͵ καὶ ἔτι τῶν παρὰ τούτους τοῦ τε θθ καὶ τοῦ νν καὶ τελευταίων τῶν κατὰ τοὺς πλαγιοφύλακες͵ καὶ οὐδὲν μὲν διοίσει κατὰ τὴν θέσιν τοῦ ζυγοῦντος μέν͵ μὴ στοιχοῦντος δέ͵ τῇ δ΄ ἡμετέρᾳ λήψει τῆς τάξεως καὶ τῇ φροντίδι στοιχήσει μέν͵ δι΄ ὅτι οἱ τεταγμένοι κατὰ στοῖχον ἀλλήλους συνέχουσιν͵ οὐ ζυγήσει δέ͵ ὅτι ὁ πρῶτος τοῦ πρώτου στοίχου͵ οἷον ὁ α͵ τῷ τοῦ δευτέρου πρώτῳ͵ οἷον τῷ 561͵ οὐκ ἐπ΄ εὐθείας ἐστὶν κατὰ τὸ ζυγεῖν.
Ἀλλὰ καὶ ὅσοι μήτε ζυγεῖν μήτε στοιχεῖν μᾶλλον τὴν εἴλην προὐθυμήθησαν͵ ἄλλον τρόπον εἰς ταύτην ἐπῄνεσαν τὴν θέσιν. τάσσουσι γὰρ πρῶτον τῆς εἴλης πρόσωπον καὶ οἷον ζυγὸν τὰς εἰς τοὔμπροσθεν δύο πλευρὰς τοῦ ῥομβοειδοῦς͵ οἷον αθξτψ561α561χσνη͵ λαβδοειδὲς σχῆμα͵ εἶθ΄ ἑξῆς ὑπὸ τοῦτο δυάδι αὐτοῦ λειπόμενον τὸ θβιουω φρμζν͵ εἶτα ξιγκπλεμ δυάδι καὶ τοῦτο τοῦ πρὸ αὐτοῦ λειπόμενον͵ ζυγαρχοῦντος τοῦ ἐν τῇ κατὰ τὸ μέσον γωνίᾳ͵ οἷον τῶν αωπ͵ ἑξῆς δὲ τούτῳ τὸ τοκδλρχ͵ οὗ ζυγάρχης ὁ δ͵ καὶ ὑπὸ τοῦτο τὸ ψυπφ͵ ὑφ΄ ὃ τὸ 561ω561͵ καὶ ἔσχατος οὐραγὸς ὁ α. φανερὸν οὖν ὅτι θέσει μὲν οὐδὲν διοίσει τῶν προτέρων͵ λήψει δὲ μόνον͵ ὡς ἐκ τῆς ὑπογραφῆς δῆλον ἔσται.
Τάττουσι δὲ τὰς εἴλας͵ ὥσπερ καὶ τὰ ψιλά͵ τοτὲ μὲν πρὸ τῆς φάλαγγος͵ τοτὲ δὲ ὑπὸ τῇ φάλαγγι͵ ἄλλοτε δ΄ ἐκ πλαγίων͵ ὅθεν καὶ τούτων τὸ πλῆθος φάλαγγα μὲν οὐ καλοῦσιν͵ ἐπίταγμα δέ͵ ὥσπερ καὶ τὸ τῶν ψιλῶν͵ δι΄ ὅτι ἐπὶ τῇ φάλαγγι τάττονται πρὸς τὰς παρακαλούσας αὐτὴν χρείας.
Τὰς μὲν οὖν δύο εἴλας ἐπιλαρχίαν ὠνόμασαν͵ τὰς δὲ δύο ἐπιλαρχίας Ταραντιναρχίαν͵ τὰς δὲ δύο Ταραντιναρχίας ἱππαρχίαν͵ τὰς δὲ δύο ἱππαρχίας ἐφιππαρχίαν͵ τὸ δὲ διπλοῦν τῆς ἐφιππαρχίας τέλος ἀνάλογον τῷ κέρατι τῆς φάλαγγος. ἀπὸ γοῦν τῶν δύο τελῶν τὸ ὅλον ἐπίταγμα γίνεται ἀνάλογον τῇ φάλαγγι.
8 Περὶ ἁρμάτων
Τῶν δὲ ἁρμάτων καὶ ἐλεφάντων εἰ καὶ τὴν χρῆσιν σπανίζουσαν εὑρίσκομεν͵ ἀλλ΄ ὁμῶς πρὸς τὸ τέλειον τῆς γραφῆς τὰς ὀνομασίας ἐκθησόμεθα. κάλουσι τοίνυν τὰ μὲν δύο ἅρματα ζυγαρχίαν͵ τὰς δὲ δύο ζυγαρχίας συζυγίαν͵ δύο δὲ συζυγίας ἐπισυζυγίαν͵ δύο δὲ ἐπισυζυγίας ἁρματαρχίαν͵ καὶ τὸ ἐκ τῶν ἁρματαρχιῶν κέρας͵ οὗ τὸ διπλάσιον φάλαγγα. πλείοσι δὲ φάλαγξι ἁρμάτων χρώμενον ἔξεστι ταῖς αὐταῖς ὀνομασίαις συγκεχρῆσθαι. ἔστι δὲ τῶν ἁρμάτων τὰ μὲν ψιλά͵ τὰ δὲ δρεπανηφόρα κατὰ τοὺς ἄξονας.
9 Περὶ ἐλεφάντων
Ἐπὶ δὲ τῶν ἐλεφάντων ὁ μὲν ἑνὸς ἐλέφαντος ἄρχων ζῴαρχος ὀνομάζεται͵ ὁ δὲ δυεῖν θήραρχος καὶ τὸ σύστημα θηραρχία͵ ὁ δὲ τεσσάρων ἐπι θήραρχος καὶ ἐπιθηραρχία τὸ σύστημα͵ ὁ δὲ τῶν ὀκτὼ ἰλάρχης͵ τῶν δὲ ἑξκαίδεκα ἐλεφαντάρχης͵ κεράρχης δὲ ὁ τῶν δύο καὶ τριάκοντα͵ ὁ δὲ τῶν διπλασιόνων φαλαγγάρχης͵ καὶ ὁμωνύμως τὸ σύστημα καθ΄ ἑκάστην ἀρχὴν κεκλήσεται.
10 Περὶ τῶν κατὰ τὴν κίνησιν ὀνομασιῶν
Τὰ μὲν οὖν εἴδη τῆς τελείας δυνάμεως καὶ τὰ ὀνόματα τῶν ἐν αὐτῇ ταγμάτων εἴρηται• ἑξῆς δὲ περὶ τῶν ὀνομάτων ἀκόλουθον λέγειν͵ οἷς χρώμενοι μεταρρυθμίζουσιν οἱ στρατηγοὶ τὰς φάλαγγας• φασὶ γὰρ τὸ μέν τι κλίσιν ἐπὶ δόρυ ἢ ἐπ΄ ἀσπίδα͵ τὸ δὲ μεταβολὴν καὶ ἐπιστροφήν͵ ἄλλο καὶ ἀναστροφήν͵ ἕτερον καὶ περισπασμὸν καὶ ἐκπερισπασμόν͵ ἀποκατάστασίν τε καὶ ἐπικατάστασιν͵ στοιχεῖν τε καὶ ζυγεῖν καὶ εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι καὶ ἐξελίσσειν καὶ διπλασιάζειν• φασὶ δέ τι καὶ ἐπαγωγὴν καὶ παραγωγὴν δεξιὰν ἢ λαιὰν καὶ πλαγίαν φάλαγγα καὶ ὀρθίαν καὶ λοξήν͵ καὶ παρεμβολὴν καὶ παρένθεσιν͵ πρόταξίν τε καὶ ὑπόταξιν καὶ ἐπίταξιν͵ ὧν ἕκαστον ὅτι σημαίνει͵ δηλῶσαι διὰ βραχέων πειρασόμεθα.
Κλίσις μὲν οὖν ἐστιν ἡ κατ΄ ἄνδρα κίνησις͵ ἐπὶ δόρυ μὲν ἡ ἐπὶ δεξιά͵ ἐπ΄ ἀσπίδα δὲ ἡ ἐπ΄ ἀριστερά͵ ἐπὶ δὲ τῶν ἱπποτῶν ἐφ΄ ἡνίαν• γίνεται δὲ κατὰ τὰς ἐκ πλαγίων ἐφόδους τῶν πολεμίων ἀντιπορίας χάριν ἢ ὑπερκεράσεως ὅπερ ἐστὶν ὑπερβαλέσθαι τὸ κέρας τῶν πολεμίων.
Ἡ δὲ δὶς ἐπὶ τὸ αὐτὸ γινομένη κλίσις κατὰ νώτου τὰς τῶν ὁπλιτῶν ὄψεις μετατιθεῖσα καλεῖται μεταβολή͵ ἧς δύο διαφοραί͵ ἡ μὲν ἀπὸ τῶν πολεμίων͵ ἣν καὶ ἐπ΄ οὐρὰν ἐπονομάζουσιν͵ ἡ δ΄ ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἀπ΄ οὐρᾶς καλουμένη.
Ἐπιστροφὴ δέ ἐστιν͵ ὅτ΄ ἂν πυκνώσαντες ὅλον τὸ σύνταγμα κατὰ λόχον τε καὶ ζυγὸν ὡς ἑνὸς ἀνδρὸς σῶμα κλίνωμεν͵ ὡς ἂν περὶ κέντρον περὶ τὸν πρῶτον λοχαγόν͵ εἰ μὲν ἐπὶ δόρυ͵ τὸν δεξιόν͵ εἰ δὲ ἐπ΄ ἀσπίδα͵ τὸν ἀριστερὸν ὅλου τοῦ συντάγματος περιενεχθέντος καὶ μεταλαβόντος τὸν ἔμπροσθεν τόπον καὶ ἐπιφάνειαν͵ ἐπὶ δόρυ μὲν τὴν ἐκ δεξιῶν͵ ἐπ΄ ἀσπίδα δὲ τὴν ἐπὶ λαιάν.
Οἷον ἔστω σύνταγμα τὸ αβγδ͵ λοχαγῶν δ΄ ἐν αὐτῷ ζυγὸν τὸ αβ. δῆλον δέ͵ ὅτι δεξιὸς μὲν ἔσται λοχαγὸς ὁ κατὰ τὸ β͵ λαιὸς δὲ ὁ κατὰ τὸ α͵ καὶ ἐπὶ δόρυ μὲν τὰ κατὰ τὸ β μέρη͵ ἐπ΄ ἀσπίδα δὲ τὰ κατὰ τὸ α. μένοντος τοίνυν τοῦ β͵ εἰ ἐπιστρέφομεν ὅλον τὸ αβγδ σύνταγμα ἐπὶ δόρυ͵ τὸ κατὰ τὴν αβ ζυγὸν μεταστήσεται ἐπὶ τὴν πρὸς ὀρθὰς αὐτῷ θέσιν τὴν βε καὶ ὅλον τὸ βαδγ ἔσται ὡς τὸ βεζη ἐπεστραμμένον ἐπὶ δόρυ καὶ κατειληφὸς τόπον μὲν τὸν ἔμπροσθεν͵ ἐπιφάνειαν δὲ τὴν δεξιάν.
Ἀναστροφὴ δέ ἐστιν ἀποκατάστασις τῆς ἐπι στροφῆς εἰς ὃν προκατεῖχε τὸ σύνταγμα τόπον͵ οἷον τὸν κατὰ τὸ αβγδ.
Περισπασμὸς δέ ἐστιν ἡ ἐκ δυεῖν ἐπιστροφῶν τοῦ συντάγματος κίνησις κατὰ τὸ αὐτὸ μέρος ὡς τὸ βθκλ• τῆς μὲν γὰρ πρώτης ἐπιστροφῆς τῆς κατὰ τὸ βεζη ἐπέχει τόπον μὲν τὸν ἔμπροσθεν͵ ἐπιφάνειαν δὲ τὴν δεξιάν͵ τῆς δ΄ ἐξ ἀρχῆς θέσεως τῆς αβγδ εἰς τοὐπίσω βλέπει.
Ἐκπερισπασμὸς δέ ἐστιν͵ ὅτ΄ ἂν ἐκ τριῶν ἐπιστροφῶν ἐπὶ τὰ αὐτὰ συνεχῶν κινῆται τὰ συντάγματα εἰς τὸν ὄπιθεν τόπον καὶ τὴν εἰς λαιὸν ἐπιφάνειαν͵ καθάπερ ἔχει τὸ βμνξ͵ τοῦ μὲν βθκλ εἰς τοὔμπροσθεν κατὰ τὴν δεξιὰν κείμενον ἐπιφάνειαν͵ τοῦ δὲ κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς θέσιν βαδγ εἰς τοὔπισθέν τε μεταπεσὸν καὶ τὴν ἀριστερὰν βλέπον ἐπιφάνειαν.
Καὶ φανερόν͵ ὅτι τὸν ἐκπερισπασμὸν οὐ κατὰ ἀναστροφὴν ἀποκαθιστάνειν προσήκει δεησόμεθα γὰρ τριῶν ἀναστροφῶν͵ ἵνα ἀποκαταστῇ͵ τῆς τε ἐπὶ τὸ βθκλ καὶ τῆς ἐπὶ τὸ βεζη καὶ ἔτι τῆς ἐπὶ τὸ βαδγ͵ ἀλλὰ κατ΄ ἐπιστροφὴν μίαν τὴν ἐπὶ τὸ δόρυ͵ δι΄ ὅτι τὸ βαδγ τοῦ βμνξ τόπον μὲν ἔχει τὸν ἔμπροσθεν͵ ἐπιφάνειαν δὲ τὴν ἐκ δεξιῶν. καλεῖται δὲ ἡ κατ΄ ἐπιστροφὴν εἰς τὸ ἐξ ἀρχῆς ἀποκατάστασις ἐπικατάστασις.
Ἡ μὲν οὖν πρώτη ἐπιστροφὴ καὶ ἡ τρίτη καλουμένη ἐκπερισπασμὸς μοναχῶς ἀποκαθίστανται͵ ἡ μὲν κατὰ ἀναστροφὴν μόνως ἡ βεζη͵ ἡ δὲ κατ΄ ἐπιστροφὴν μόνως ἡ βμνξ• ἡ δὲ δὴ μέση τούτων ἡ βθκλ͵ ἣν καὶ περισπασμὸν καλοῦμεν͵ διχῶς ἀποκαθίσταται͵ δι΄ ὅτι ἡ κατὰ ἀναστροφὴν κίνησις αὐτῆς ἴση ἐστὶ τῇ κατ΄ ἐπιστροφήν• δύο γὰρ ἀναστροφαῖς ἀποκαταστήσεται τῇ τε εἰς τὸ βεζη καὶ τῇ εἰς τὸ βαδγ͵ καὶ δύο ἐπιστροφαῖς ἐπικαταστήσεται͵ τῇ τε εἰς τὸ βμνξ καὶ τῇ εἰς τὸ βαδγ.
Εἰ δ΄ ἐπ΄ ἀσπίδα ποιοίμεθα τὴν ἐπιστροφήν͵ τόπον ἐφέξει τὸ σύνταγμα καὶ οὕτω τὸν ἔμπροσθεν͵ ἐπιφάνειαν δὲ ἐναντίαν τὴν κατ΄ ἀριστεράν• μεταταχθὲν γὰρ τὸ αβγδ περὶ μένοντα τὸν α λοχαγὸν θέσιν ἕξει τὴν αοπρ κατὰ πρώτην ἐπι στροφήν͵ κατὰ δὲ περισπασμὸν τὴν αστυ͵ ἐκπερισπασθεῖσα δὲ τὴν αφχψ καὶ ἐπικατασταθεῖσα τὴν αβγδ. ἡ δὲ τῶν ἀποκαταστάσεων διαφορὰ ὁμοία ταῖς ἐπὶ δόρυσοι νοείσθω. Ταῦτα δὲ γίνεται ὁπότ΄ ἂν οἱ πολέμιοι παραφαίνωνται κατὰ πλευρὰν τῆς φάλαγγος.
Εἰς ὀρθὸν δέ ἐστιν ἀποδοῦναι τὸ ἐπὶ τὴν ἐξ ἀρχῆς θέσιν ἀποκαταστῆσαι ἄνδρα ἕκαστον ὥστε͵ εἰ ἐπὶ δόρυ κλίνειν ἐκ τῶν πολεμίων κελεύοιντο εἶτα αὖθις ἐπ΄ ὀρθὸν ἀποδοῦναι͵ δεήσει ἐπὶ τοὺς πολεμίους πάλιν τρέπεσθαι.
Ἐξελιγμὸς δὲ γίνεται τριχῶς͵ Μακεδονικός τε καὶ Λακωνικὸς καὶ ἔτι Κρητικὸς ἤτοι Περσικός• τοῦτο δὲ γίνεται διχῶς͵ ἢ κατὰ στοῖχον ἢ κατὰ ζυγόν. Μακεδονικὸς μὲν οὖν ἐστιν ἐξελιγμός͵ ὅτ΄ ἂν τοῦ λοχαγοῦντος ζυγοῦ τὸν οἰκεῖον τόπον ἐπέχοντος τὰ ὀπίσω ζυγὰ τὸν ἔμπροσθεν καταλάβῃ τόπον μεθισταμένων μέχρις οὐραγοῦ͵ εἶτα κατ΄ ἄνδρα μεταβαλλόντων• οἷον εἰ τοῦ αβγδε ζυγοῦ λοχαγοῦντος καὶ μένοντος ἐπὶ ταὐτοῦ τὰ εἰς τοὐπίσω τὸ ζηθικ καὶ τὸ λμνξο εἰς τὸ πρόσω καθίστηται͵ ἤτοι κατὰ ζυγόν͵ ὥστε τὸ ζηθικ μεταστῆναι πρότερον καὶ γενέσθαι κατὰ τὸ πρστυ͵ ἔπειτα τὸ λμνξο κατὰ τὸ φχψω͵ ἢ κατὰ στοῖχον͵ ὥστε τὰ μὲν κο γενέσθαι κατὰ τὰ υ͵ τὰ δὲ ιξ κατὰ τὰ τω καὶ τὰ ἑξῆς͵ οἷον τὰ θν κατὰ τὰ σψ καὶ τὰ ημ κατὰ τὰ ρχ καὶ τὰ ζλ κατὰ τὰ πφ• εἶτα καὶ κατ΄ ἄνδρα μεταβάλωσιν ἀπὸ οὐραγοῦ͵ τόδε ἐστὶν ἀπεστράφθαι μὲν τὰ πρστυ καὶ τὰ φχψω μέρη͵ βλέπειν δὲ κατὰ τὰ αβγδε διὰ τὸ ὄπιθεν ὀφθῆναι τοὺς πολεμίους. φανερὸν δὲ ὅτι κατὰ τοῦτον τὸν ἐξελιγμὸν ἡ φάλαγξ δόξειεν ἂν ὑποχωρεῖν τοῦ οἰκείου τόπου καὶ φυγῇ παραπλήσιον ποιεῖν͵ ὃ δὴ θαρραλεωτέρους μὲν ποιεῖ τοὺς πολεμίους͵ ἀσθενεστέρους δὲ τοὺς ἐξελίσσοντας.
Ὁ δὲ Λακωνικὸς ἐξελιγμὸς τὸν ἐναντίον τούτῳ μεταλαμβάνει τόπον• μεταβάλλει γὰρ ἕκαστος ἐπ΄ οὐράν͵ μένοντος τοῦ οὐραγοῦντος ζυγοῦ οἷον τοῦ λμνξο• τὰ γὰρ λοιπά͵ τό τε ζηθικ καὶ τὸ αβγδε μεθίσταται ἐφ΄ ἑκάτερα τοῦ οὐραγοῦντος͵ διχῶς δῆλον ὅτι͵ ἤτοι κατὰ στοῖχον ἢ κατὰ ζυγόν͵ καὶ θέσιν ἔχει τὸ μὲν ζηθικ τὴν τοῦ ΖΗΘΙΚ͵ τὸ δὲ αβγδε τὴν τοῦ ΑΒΓΔΕ. τοῦτο δὴ ποιῶν ὁ Λακωνικὸς ἐξελιγμὸς τὴν ἐναντίαν κατὰ τὸν Μακεδονικὸν τοῖς πολεμίοις παρέχεται δόξαν• ἐφορμᾶν γὰρ καὶ ἐπιέναι δόξειεν ἂν ὄπιθεν παραφανεῖσιν͵ ὥστε καταπλῆξαι αὐτοὺς καὶ δειλίαν ἐκ τοῦδε γενέσθαι.
Ὁ Κρητικὸς δὲ καὶ Περσικὸς καλούμενος μέσος ἐστὶν ἀμφοῖν• οὐ γὰρ τὸν ὄπιθεν τῆς φάλαγγος μεταλαμβάνει τόπον͵ ὡς ὁ Μακεδονικός͵ οὔτε τὸν ἔμπροσθεν͵ ὡς ὁ Λακωνικός͵ ἀλλ΄ ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ χωρίου ὁ μὲν λοχαγὸς τοῦ οὐραγοῦ τὸν τόπον μεταλαμβάνει καὶ οἱ κατὰ τὸ ἑξῆς ἐπιστάται καὶ πρωτοστάται καὶ παραπορευόμενοι κἀνταῦθα διχῶς ἢ κατὰ λόχον ἢ κατὰ ζυγόν͵ ἄχρις ἂν ὁ οὐραγὸς τὸν τοῦ λοχαγοῦ τόπον ἀντιμεταλάβῃ͵ οἷον λοχαγοῦντος τοῦ αβγδε καὶ ἑξῆς ἐπιστατοῦντος τοῦ ζηθικ καὶ ἐφ΄ ἑξῆς τοῦ λμνξο͵ καὶ μετὰ τοῦτο τοῦ πρστυ ἔστω δὲ τοῦτο οὐραγοῦνὅτ΄ ἂν τὸ μὲν αβγδε τὸν τοῦ πρστυ τόπον μεταλαμβάνῃ͵ τὸ δὲ ζηθικ τὸν τοῦ λμνξο͵ τὸ δὲ λμνξο τὸν τοῦ ζηθικ͵ τὸ δὲ πρστυ τὸν τοῦ αβγδε. οὕτω γὰρ ὁ ἐξελιγμὸς οὐκ ἀποστήσει τοῦ αὐτοῦ χωρίου τὴν φάλαγγα͵ ὅπερ ἡμῖν ἔσται χρήσιμον͵ ὁπότ΄ ἂν ὦσιν οἱ ἑκατέρωθεν τόποι φαυλότεροι.
Γίνονται δὲ κατὰ ζυγὸν ἐξελιγμοί͵ ὅτ΄ ἂν τὰ κέρατα μεθίστηται τῶν ἀποτομῶν• διὰ ταῦτα γὰρ ἰσχυρὰ ποιεῖται τὰ μέσα τῆς φάλαγγος. ἐνίοτε δὲ κατὰ ἀποτομὰς οὐκ ἐγχωρεῖ τοὺς ἐξελιγμοὺς ποιήσασθαι͵ ὅτ΄ ἂν ἐγγὺς ὦσιν οἱ πολέμιοι͵ ἀλλὰ κατὰ σύνταγμα͵ ὥστε τὸ τοῦ συντάγματος δεξιὸν ἀντιμεταλαμβάνειν τὰ λαιὰ καὶ ἀνάπαλιν.
Διπλασιάσαι δὲ λέγεται διχῶς ἢ γὰρ τόπον͵ ἐν ᾧ ἡ φάλαγξ͵ μένοντος τοῦ πλήθους τῶν ἀνδρῶν͵ ἢ τὸν ἀριθμὸν αὐτῶν. γίνεται δὲ ἑκάτερον διχῶς κατὰ λόχον ἢ κατὰ ζυγόν͵ ταὐτὸν δὲ εἰπεῖν κατὰ βάθος ἢ κατὰ μῆκος. κατὰ μῆκος μὲν οὖν γίνεται διπλασιασμὸς ἀνδρῶν͵ ὅτ΄ ἂν μεταξὺ τῶν προϋπαρχόντων λόχων παρεμβάλωμεν ἢ παρεμπλέκωμεν ἄλλους αὐτοῖς ἰσαρίθμους τὸ μῆκος τῆς φάλαγγος φυλάττοντες͵ ὥστε πύκνωσιν γενέσθαι μόνην ἐκ τῆς τῶν ἀνδρῶν διπλασιάσεως• κατὰ βάθος δέ͵ ὅτ΄ ἂν μεταξὺ τῶν προϋπαρχόντων ζυγῶν ἄλλα αὐτοῖς ἰσάριθμα παρεμβάλωμεν ὥστε κατὰ βάθος εἶναι πύκνωσιν μόνην. τί δὲ διενήνοχε παρεμβολὴ παρεμπλοκῆς͵ εἴρηται πρότερον.
Τόπου δὲ γίνεται διπλασιασμὸς κατὰ μῆκος μέν͵ ὅτ΄ ἂν τὴν προειρημένην κατὰ μῆκος πύκνωσιν μανότητι μετατάττωμεν͵ ἢ οἱ παρεντεθέντες ἐξελίζωσι κατὰ μῆκος πρὸς τὸ μὴ ὑπερκερασθῆναι ὑπὸ τῶν πολεμίων ἢ ὅτ΄ ἂν ὑπερκεράσαι βουλώμεθα τοὺς πολεμίους• τὸ δ΄ ὑπερκεράσαι ἐστὶν τὸ τῷ κέρατι τῷ ἑτέρῳ ὑπερβαλέσθαι τὸ ἐκείνων κέρας τοῦτο δὲ γίνεται ἐνίοτε καὶ τοῦ ἑτέρου ἐλλείποντος δι΄ ὀλιγότητα ἀνδρῶν͵ ὡς͵ ὅτ΄ ἄν γε καθ΄ ἑκάτερον κέρας ὑπερβάλλωσιν͵ ὑπερφαλαγγεῖν λέγεται.
Κατὰ βάθος δὲ γίνεται τόπου διπλασιασμός͵ ὅτ΄ ἂν τὴν προειρημένην κατὰ βάθος πύκνωσιν μανότητι μετατάττομεν ἢ οἱ παρεντεθέντες ἐξελίξωσι κατὰ βάθος.
Ἀποκαταστῆσαι δὲ ὅτ΄ ἂν βουλώμεθα ἐπὶ τὰ ἐξ ἀρχῆς͵ παραγγελοῦμεν ἐξελίσσειν τοὺς μετατεταγμένους εἰς οὓς προεῖχον τόπους. ἔνιοι δὲ τοὺς τοιούτους διπλασιασμοὺς ἀποδοκιμάζουσιν καὶ μάλιστα ἐγγὺς ὄντων τῶν πολεμίων͵ ἐφ΄ ἑκάτερα δὲ τῶν κεράτων τοὺς ψιλοὺς καὶ τοὺς ἱππέας ἐπεκτείνοντες τὴν ὄψιν τοῦ διπλασιασμοῦ χωρὶς ταραχῆς τῆς φάλαγγος ἀποδιδόασιν.
Γίνεται δὲ ἐκ τῶν τοιούτων σχηματισμῶν φάλαγξ τοτὲ μὲν τετράγωνος͵ τοτὲ δὲ παραμήκης καὶ ἤτοι πλαγία͵ ὅτ΄ ἂν τὸ μῆκος τοῦ βάθους πολλαπλάσιον ᾖ͵ ἢ ὀρθία ὅτ΄ ἂν ἀνάπαλιν τὸ βάθος τοῦ μήκους• τούτων δ΄ ἀνὰ μέσον ἡ λοξή͵ ἡ θἄτερον κέρας πλησίον ἔχουσα τῶν πολεμίων καὶ ἐν αὐτῷ τὸν ἀγῶνα ποιουμένη͵ θἄτερον δ΄ ἐν ἀποστάσει δι΄ ὑποστολῆς ἔχουσα͵ δεξιὰ μὲν ἡ τὸ δεξιὸν προβεβλημένη͵ λαιὰ δὲ ἡ τὸ λαιόν.
Πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα σχήματα οὐ μόνον ἐν ταῖς μάχαις͵ ἀλλὰ κἀν ταῖς πορείαις ἴσχει πρὸς τὰς ἐξαίφνης τῶν πολεμίων ἐφόδους• καταδιαιρεῖται γὰρ εἰς τὰ μέρη τοτὲ μὲν τὰ μείζω͵ τοτὲ δὲ τὰ ἐλάττω͵ οἷον κέρατα καὶ ἀποτομάς͵ ὥστ΄ ἐν τῇ συζεύξει τὰς μοίρας τοτὲ μὲν ἀντιστόμους γενέσθαι͵ τοτὲ δὲ ἀμφιστόμους͵ ἄλλοτε δὲ ὁμοιοστόμους ἢ ἑτεροστόμους. ῍Η γὰρ ἐξ ἑνὸς μέρους ὑφορῶνται τοὺς πολεμίους ἢ ἐκ δυεῖν ἢ τριῶν ἢ πανταχόθεν͵ περὶ ὧν ἑξῆς εἴρηται.
11 Περὶ πορειῶν
Παραγωγὴ καλεῖται ἡ τῆς φάλαγγος ἤτοι καθ΄ ὅλην ἢ κατὰ μέρη καί͵ εἰ καθ΄ ὅλην͵ ἢ πλαγία λέγεται͵ ὅτ΄ ἂν κατὰ τὴν πλαγίαν θέσιν βαδίζῃ͵ ἢ ὀρθία͵ ὅτ΄ ἂν κατὰ τὴν ὀρθίαν• καὶ εἰ πλαγία πορεύοιτο͵ ἤτοι κατ΄ ὀρθόν͵ ὅτ΄ ἂν κατὰ τοὺς λοχαγούς͵ ἢ ἐπ΄ οὐράν͵ ὅτ΄ ἂν κατὰ τοὺς οὐραγούς• ὀρθία δὲ εἰ φέροιτο καὶ τὸ λοχαγοῦν ζυγόν͵ ὃ δὴ καὶ στόμα λέγεται͵ δεξιὸν ἔχει͵ δεξιὰ καλεῖται͵ εἰ δὲ λαιόν͵ ἀριστερά• λοξὴ δὲ ὡς αὔτως λαιά τε καὶ δεξιὰ ἡ τὸ προὖχον ἔχουσα κέρας ὁμώνυμον͵ κυρτὴ δὲ καὶ κοίλη καὶ ἐπικάμπιος εἰς τοὐπίσω ἢ καὶ πρόσω ἡ τὸ στόμα κοῖλον ἢ κυρτὸν ἢ εἰς τοὐπίσω ἢ καὶ πρόσω ἐπικεκαμμένον ἔχουσα͵ ὡς ἔχει τὰ ὑπογεγραμμένα.
Τὸ δ΄ ὄρθιον τοῦτο καὶ πλάγιον οὐ μόνον ἐπὶ τῆς ὅλης φάλαγγος ἐκδέχεσθαι δεῖ͵ ἀλλὰ γὰρ καὶ ἐπὶ τῶν μερῶν• εἰ γὰρ κατὰ κέρατα βαδίζοι ἡ φάλαγξ͵ ἢ κατ΄ ὄρθια ἢ πλάγια͵ καί͵ εἴτε κατ΄ ὄρθια εἴτε πλάγια͵ ἢ κατ΄ ἐπαγωγὴν ἤτοι σύζευξιν• ἔστι δὲ κατ΄ ἐπαγωγὴν μέν͵ ὅτ΄ ἂν τὸ δεύτερον ἕπηται τῷ προτέρῳ͵ κατὰ σύζευξιν δέ͵ ὅτ΄ ἂν μηδ΄ ἕτερον θἀτέρου προηγῆται.
Τοῦ δ΄ ὀρθίου κατὰ σύζευξιν εἴδη τέσσαρα• ἢ γὰρ δεξιά ἐστιν ἄμφω τὰ στόματα ἢ λαιὰ καὶ καλεῖται ἡ φάλαγξ ὁμοιόστομος͵ ἡ μὲν δεξιά͵ ἡ δὲ λαιά͵ ἢ ἐναντίως ἔχει τὰ στόματα͵ καὶ εἰ μὲν κατὰ ταῦτα συνάπτοιεν ἀλλήλοις͵ ἀντίστομος ἐπονομάζεται͵ εἰ δὲ κατὰ τοὺς οὐραγούς͵ ἀμφίστομος.
Τῶν δὲ κατ΄ ἐπαγωγὴν πορευομένων ποιεῖν ἔστιν ὄρθια ἑτεροστόμως μόνον͵ ὥστε τὸ μὲν ἔχει δεξιόν͵ τὸ δὲ λαιὸν στόμα• οὐ γὰρ οἷόν τε ἐπὶ τὰ αὐτὰ ἔχειν ἄμφω͵ οὐδὲν γὰρ διοίσει τῆς ὅλης τὰ κέρατα͵ δι΄ ὃ καὶ τὰ πλάγια οὕτως μόνον συζευχθήσονται• κατ΄ ἐπαγωγὴν γὰρ τὰ πλάγια ἢ ὁμοιοστόμως συντεθήσονται ἢ ἀμφιστόμως• τοῖς γὰρ οὐραγοῖς τοῦ ἡγουμένου τοτὲ μὲν οἱ λοχαγοί͵ τοτὲ δὲ οἱ οὐραγοὶ τοῦ ἑπομένου μετα ταγήσονται.
Καὶ τὰ λοξὰ δὲ συντιθέμενα διττὰς ἔχουσι διαφοράς• ἢ γὰρ λαιὸν ἐν λαιῷ τάττεται μέρει καὶ δεξιὸν ἐν δεξιῷ καὶ καλεῖται ἡ ὅλη κοιλέμβολος͵ ἢ ἀνάπαλιν καὶ λέγεται ἔμβολος͵ ὡς τὰ ὑποτεταγμένα σχήματα.
Ἔστι δ΄ ὅτε καὶ τετραμερίᾳ πορεύονται κατὰ ἀποτομὰς παντοχόθεν φυλαττόμενοι τοὺς πολεμίους καὶ γίνεται τετράπλευρον περίστομον τοτὲ μὲν ἑτερόμηκες͵ τοτὲ δὲ τετράγωνον͵ πανταχόθεν ἔχον στόματα ὡς τὸ ὑπογεγραμμένον.
Ὅτ΄ ἂν δὲ κατὰ πλείω μέρη πορεύωνται͵ ἢ ἐσπαρμένα συντάγματα πορεύσεται ἢ πεπλεγμένα. πεπλεγμένα δέ ἐστιν ὅτ΄ ἂν λοξὰ πορεύηται ὐοειδῆ τὴν ὅλην ποιοῦντα φάλαγγα• ἐσπαρμένα δὲ ὁπότ΄ ἂν κατὰ παραλληλόγραμμα μόναις ταῖς γωνίαις συνάπτοντα ἀλλήλοις͵ τοῖς δὲ πλευραῖς ἐπὶ τὸ πρόσω βλέποντα. καὶ ὁ τούτων δὲ τύπος ἐκ τῆς ὑπογραφῆς ἔσται φανερός• γένοιτο δ΄ ἂν κατὰ τὸ εἰκὸς καὶ ἕτερα σχήματα πρὸς τὰς ἀνακυπτούσας ἁρμόζοντα χρείας.
Ἀναγκαιοτάτη δ΄ οὖσα καὶ ἡ τῶν σκευοφόρων ἀγωγὴ ἡγεμόνος δεομένη κατὰ τρόπους γίνεται πέντε• ἢ γὰρ προάγειν δεῖ τῆς φάλαγγος͵ ὅτ΄ ἂν ἐκ πολεμίων ἀπίῃ͵ ἢ ἐπακολουθεῖν͵ ὅτ΄ ἂν εἰς πολεμίους ἐμβάλλῃ͵ ἢ παρὰ τὴν φάλαγγα κατὰ λαιὰ ἢ δεξιὰ εἶναι͵ ὁπότ΄ ἂν φοβῆται τἀναντία μέρη͵ ἢ τό γε λειπόμενον ἀγόμενα ἐντὸς κοίλῃ τῇ φάλαγγι περιέχεσθαι πανταχόθεν ὄντος τοῦ δέους.
12 Περὶ τῶν κατὰ τὰς κινήσεις προσταγμάτων
Τοσούτων δὲ ὄντων καὶ τοιούτων σχηματισμῶν ἑπόμενον ἂν εἴη τοῖς περὶ αὐτῶν ἐπιέναι προστάγμασι͵ καθ΄ ἃ σχηματίζειν τε αὐτὰ καὶ κινεῖν δυνησόμεθα καὶ ἀποκαθιστάνειν εἰς τὴν προϋπάρχουσαν τάξιν. τοῦτο γὰρ ἦν ἔτι λειπόμενον.
Ὅτ΄ ἂν μὲν οὖν ἐπὶ δόρυ τὰ συντάγματα ἐπιστρέφειν βουλώμεθα͵ παραγγελοῦμεν τὸν ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ λόχον ἡσυχίαν ἄγειν͵ ἕκαστον δὲ τῶν ἐν τοῖς ἄλλοις λόχοις ἐπὶ δόρυ κλῖναι͵ προσάγειν τε ἐπὶ τὸ δεξιόν͵ εἶτα εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι͵ ἔπειτα προσάγειν τὰ ὀπίσω ζυγά͵ καὶ ταύτης γενομένης τῆς πυκνώσεως ἐπιστρέφειν ἐπὶ δόρυ͵ καὶ ἔσται τὸ σύνταγμα ἐπεστραμμένον.
Ἐὰν δὲ ἐπὶ τὴν ἐξ ἀρχῆς θέσιν ἀποκαταστῆσαι βουλώμεθα͵ ἐπ΄ ἀσπίδα μεταβάλλεσθαι παραγγελοῦμεν ἡ δὲ μεταβολὴ τί σημαίνει πρότερον εἴρηται͵ εἶτ΄ ἀναστρέφειν ὅλον τὸ σύνταγμα͵ ἔπειτα ἐξ ἀρχῆς τῶν λοχαγῶν ἠρεμούντων οἱ λοιποὶ κατὰ ζυγὰ προαγέτωσαν͵ ἔπειτα μεταβαλλέσθωσαν͵ ἐφ΄ ἃ ἐξ ἀρχῆς ἔνευον• ἔπειτα ὁ δεξιὸς ἠρεμείτω λόχος͵ οἱ δὲ λοιποὶ ἐπ΄ ἀσπίδα κλινέτωσαν καὶ προάγοντες ἀποκαθιστάθωσαν. οὕτω γὰρ τὴν τάξιν͵ ἣν πρότερον εἶχεν͵ ἕκαστος ἀπολήψεται.
Εἰ δ΄ ἐπ΄ ἀσπίδα βουλοίμεθα ἐπιστρέφειν͵ παραγγελοῦμεν ἑκάστου συντάγματος τὸν λαιὸν λόχον ἠρεμεῖν͵ τῶν δὲ ἄλλων ἕκαστον ἐπ΄ ἀσπίδα κλῖναι καὶ προσάγειν εἰς τὰ λαιά͵ εἶτα εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι͵ ἔπειτα προσάγειν τὰ ὀπίσω ζυγά͵ καὶ γενομένης τῆς πυκνώσεως ἐπ΄ ἀσπίδα ἐπιστρέφειν περὶ τὸν λαιὸν λοχαγόν͵ καὶ γέγονε τὸ παραγγελθέν.
Ἀποκαταστῆσαι δὲ βουλόμενοι ἕκαστον μεταβαλοῦμεν͵ εἶτα σύνταγμα ἀναστρεψάτω͵ εἶτα οἱ λοχαγοὶ ἠρεμείτωσαν͵ οἱ δὲ λοιποὶ κατὰ ζυγὰ προαγέτωσαν͵ ἔπειτα μεταβαλλέσθωσαν ἐφ΄ ἃ ἐξ ἀρχῆς ἔνευον͵ ἔπειτα ὁ λαιὸς λόχος ἠρεμείτω͵ οἱ δὲ λοιποὶ ἐπὶ δόρυ κλίναντες προαγέτωσαν͵ ἕως ἂν ἀποκαταστῇ τὰ διαστήματα͵ εἶτα εἰς ὀρθὸν ἀποδότωσαν͵ καὶ πάντες ἕξουσι τὴν τάξιν ἣν πρότερον εἶχον.
Ἐὰν δὲ ἐπὶ δόρυ περισπᾶν βουλώμεθα͵ δύο ἐπιστροφὰς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ποιῆσαι παραγγελοῦμεν. ἀποκαταστῆσαι δὲ βουλόμενοι παραγγελοῦμεν ἔτι ἐπὶ δόρυ περισπᾶν ἐκ τεσσάρων γὰρ ἐπιστροφῶν εἰς τὸ αὐτὸ πάλιν ἀποκαθίσταται͵ τούτων δὲ γενομένων ἔτι παραγγελοῦμεν τοὺς λοχαγοὺς ἠρεμεῖν͵ τοὺς δὲ λοιποὺς μεταβάλλεσθαι καὶ ἀπιέναι τὰ ὀπίσω ζυγά͵ εἶτα πάλιν μεταβάλλεσθαι͵ τὸν δεξιὸν δὲ λόχον ἠρεμεῖν καὶ τοὺς λοιποὺς ἐπ΄ ἀσπίδα κλίναντες προάγειν καὶ ἀποκαθιστάνειν εἰς τὸ ἐξ ἀρχῆς διάστημα͵ εἶτα εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι͵ καὶ οὕτως ἔσται εἰς τὸ ἐξ ἀρχῆς καθεστῶτα.
Εἰ δὲ ἐπ΄ ἀσπίδα βουλόμεθα περισπᾶν͵ τοῖς ἐναντίοις παραγγελοῦμεν ἐπ΄ ἀσπίδα δὶς ἐπιστρέφειν͵ ἀλλὰ μὴ ἐπὶ δόρυ͵ καὶ ταῖς ὁμοίαις ἀγωγαῖς χρήσασθαι. ὁμοίως δὲ καὶ ἐκπερισπάσαι βουλόμενοι τρὶς ἐπιστρέψομεν τὰ συντάγματα.
Ἐὰν δὲ κατὰ κέρας τὴν φάλαγγα πυκνῶσαι δέῃ͵ παραγγελοῦμεν ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ τὸν δεξιὸν λόχον ἠρεμεῖν͵ τοὺς δὲ λοιποὺς ἐπὶ δόρυ κλίναντας προσάγειν ἐπὶ τὸ δεξιόν͵ ἔπειτα εἰς ὀρθὸν ἀποδιδόναι͵ καὶ προσάγειν τὰ ὀπίσω ζυγά. ἀποκαταστῆσαι δὲ προαιρούμενοι παραγγελοῦμεν τὸ μὲν λοχαγοῦν ζυγὸν ἠρεμεῖν͵ τὰ δ΄ ὀπίσω ζυγὰ μεταβαλλόμενα ἀνιέναι͵ εἶτα πάλιν μεταβάλλεσθαι͵ ἔπειτα τοῦ δεξιοῦ λόχου ἠρεμοῦντος οἱ λοιποὶ ἐπ΄ ἀσπίδα κλίναντες προαγέτωσαν͵ ἕως ἂν τὰ ἐξ ἀρχῆς διαστήματα συντηρήσαντες εἰς ὀρθὸν ἀποδῶσιν.
Εἰ δὲ τὸ λαιὸν κέρας πυκνῶσαι δέῃ͵ τἀναντία παραγγελοῦμεν͵ εἰ δὲ τὸ μέσον τῆς φάλαγγος͵ τὴν δεξιὰν ἀποτομὴν ἐπ΄ ἀσπίδα κλίναντες͵ τὴν δὲ λαιὰν ἐπὶ δόρυ͵ εἶτα προσάγειν κελεύοντες ἐπὶ τὸν ὀμφαλὸν τῆς φάλαγγος͵ ἔπειτα εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι καὶ προσάγειν τὰ ὀπίσω ζυγά͵ ἕξομεν ὃ προαιρούμεθα. ἀποκαταστῆσαι δὲ βουλόμενοι μεταβάλλεσθαι παραγγελοῦμεν καὶ προάγειν κατὰ ζυγὰ χωρὶς τοῦ πρώτου͵ ἔπειτα πάλιν μεταβάλλεσθαι͵ καὶ τὴν μὲν δεξιὰν διφαλαγγίαν ἐπὶ δόρυ͵ τὴν δὲ λαιὰν ἐπ΄ ἀσπίδα κλῖναι͵ εἶτα κατὰ λόχους ἀκολουθεῖν τοῖς ἡγουμένοις͵ ἄχρις ἂν τὰ ἐξ ἀρχῆς λάβωσι διαστήματα͵ εἶτα εἰς ὀρθὸν ἀποδοῦναι. Δεῖ δὲ ἄνω τὰ δόρατα εἶναι ἐν ταῖς πυκνώσεσι πρὸς τὸ μὴ ἐμποδὼν ταῖς κλίσεσι γίνεσθαι.
Ταῖς δ΄ αὐταῖς ἀγωγαῖς χρησίμαις οὔσαις πρὸς τὰς τῶν πολεμίων αἰφνιδίους ἐπιφανείας καὶ τοὺς ψιλοὺς ἀσκήσομεν. τὰ μὲν φωνῇ͵ τὰ δὲ διὰ σημείων ὁρατῶν͵ ἔνια δὲ καὶ διὰ τῆς σάλπιγγος. σαφέστατα μὲν γάρ ἐστι τὰ διὰ φωνῆς δηλούμενα οὐ μὴν πάντοτε δυνατὸν διὰ κτύπον τῶν ὅπλων ἢ διὰ πνευμάτων σφοδρῶν ἐμβολάς͵ ἀθορυβώτερα δὲ τὰ διὰ τῶν σημείων• ἀλλ΄ ἐνίοτε καὶ τούτοις ἐπιπροσθοίη ἢ ἡλίου ἀνταύγεια ἢ παχύτης ἀέρος καὶ κονιορτοῦ ἢ καὶ ὄμβρου πλῆθος͵ δι΄ ὃ οὐ ῥᾴδιον πρὸς πάσας τὰς ἀνακυπτούσας χρείας εὐπορῆσαι σημείων͵ οἷς προσήθισται ἡ φάλαγξ͵ ἀλλ΄ ἐνίοτε πρὸς τοὺς καιροὺς ἀνάγκη καινὰ προσευρίσκειν͵ πλὴν ἀδύνατον ἅπαντα συμπεσεῖν͵ ὥστ΄ ἄδηλον εἶναι καὶ σάλπιγγι καὶ φωνῇ καὶ σημείῳ τὸ παράγγελμα.
Τὰ μέντοι διὰ φωνῆς σύντομά τε εἶναι δεῖ καὶ ἀναμφίβολα. τοῦτο ἂν γένοιτο͵ εἰ τὰ ἰδικὰ τῶν γενῶν τε καὶ κοινῶν προτάττοιμεν• ἀμφίβολα γὰρ τὰ κοινά• οἷον οὐκ ἂν φήσαιμεν κλῖναι ἐπὶ δόρυ͵ ἀλλ΄ ἐπὶ δόρυ κλῖναι͵ ἵνα μὴ διὰ τὴν προθυμίαν οἱ μὲν ἐπ΄ ἄλλο͵ οἱ δὲ ἐπ΄ ἄλλο τῆς κλίσεως προειρημένης νεύσωσιν͵ ἀλλ΄ ὁμοῦ τὸ αὐτὸ ποιήσωσιν• ὡς δὲ οὐδὲ μεταβάλλου ἐπὶ δόρυ͵ ἀλλ΄ ἐπὶ δόρυ μεταβάλλου φήσαιμεν͵ οὐδ΄ ἐξέλισσε τὸν Λάκωνα͵ ἀλλ΄ ἀνάπαλιν τὸν Λάκωνα ἐξέλισσε καὶ παράστηθι ἐπὶ τὰ ὅπλα. ὁ σκευοφόρος ἀποχωρείτω τῆς φάλαγγος. ἡσυχία δὲ ἔστω καὶ προσέχετε τῷ παραγγέλματι. ὑπόλαβε τὴν σκευήν• ἀνάλαβε. διάστηθι. ἀνάλαβε τὸ δόρυ. στοίχει͵ ζύγει͵ παρόρα ἐπὶ τὸν ἡγούμενον. ὁ οὐραγὸς ἀπευθυνέτω τὸν ἴδιον λόχον. συντήρει τὰ ἐξ ἀρχῆς διαστήματα. ἐπὶ δόρυ κλῖνον͵ πρόαγε͵ ἔχου οὕτως. τὸ βάθος διπλασίαζε͵ ἀποκατάστησον. τὸ βάθος ἡμισίαζε͵ ἀποκατάστησον. τὸ μῆκος διπλασίαζε͵ ἀποκατάστησον. τὸν Λάκωνα ἐξέλισσε͵ ἀποκατάστησον. ἐπίστρεφε͵ ἀποκατάστησον. ἐπὶ δόρυ περίσπα͵ ἀποκατάστησον ἢ ἐπικατάστησον͵ κατὰ τὰ αὐτὰ καὶ ἐπ΄ ἀσπίδα.
Αὗται διὰ βραχέων αἱ τοῦ τακτικοῦ καθηγήσεις͵ τοῖς μὲν χρωμένοις σωτηρίαν πορίζουσαι͵ τοῖς δ΄ ἐναντίοις κινδύνους ἐπάγουσαι.
